0 शायरीचा गुलदस्ता : भाग ८

गझल वाचताना आपल्या लक्षात आले असेल कि प्रत्येक गझलेत दोन-दोन ओळींचे शेर असतात. यातील प्रत्येक ओळीला मिसरा म्हणतात. गझलेतील पहिला शेर याला 'मतला' म्हणतात. 'मतला'  म्हणजे उदय. शेवटच्या  शेराला मक्ता म्हणतात. मक्ता म्हणजे अस्त. गझलेत मतला आणि मक्ता आवश्यक असतात , जसे गाण्यात 'मुखडा ' महत्वाचा.   अनुभवाने आपण हे हि जाणले असेल कि प्रत्येक शेर चा अर्थ हा भिन्न असतो. एका  शेराचा दुसऱ्या शेराशी अर्थाअर्थी काहीही संबंध नसतो. म्हणजेच प्रत्येक शेर , स्वतंत्र कविता असते. यामुळेच गझलेला शीर्षक  नसतं. त्यातील विचार, कल्पना, व्यक्त केलेली भावना वेगवेगळी असते. अशा कारणामुळेच प्रत्येक शेर हा एखाद्या सुभाषित सारखा प्रसंगानुरूप वापरता येतो..  गझल हि पक्क्या वृत्तात बांधली जाते. एकंदर मात्रा, वजन, उच्चारण, काफिया, रदीफ इत्यादींचा क्रम हि बंधने एखाद्या सैनिकाच्या तुकडी प्रमाणे शिस्तीत संचालन करीत असतात. त्यामुळे गझलेची गेयता हे एक सौदर्यस्थळ आहे.
गझलेतील दुसरे सौंदर्यस्थळ म्हणजे काफिया. काफिया म्हणजे यमक ( Rhyming Word ). यात तुकबंदी महत्वाची असते.  तुक म्हणजे अन्त्यानुप्रास. काफिया बदलत  असतो. जसे,

हाले-दिल मैने जो दुनिया को सुनांना चाहा,
मुझको हर शख्स ने दिल अपना दिखाना चाहा |
अपने ऐबो को  छुपाने के लिए दुनिया में ,
मैंने हर शख्स पे इलजाम लगाना  चाहा |

कर्रार नूरी यांच्या गझलेतील हे दोन शेर. या दोन शेरात सुनांना , दिखाना, लगाना हे काफिया आहेत. यात "आना' ची तुकबंदी साधली  आहे. काफिया हा शब्द 'कफू' या शब्दापासून आलेला आहे. 'कफू' म्हणजे 'अनुकरण करणे' वरील शेरातील काफियात 'आना' चे अनुकरण झालेले आहे. या काफिया मागून येणारा  (ओळीच्या शेवटी ) जो शब्द असतो त्याला रदीफ म्हणतात. रदीफ हा अरबी शब्द याचा अर्थ 'घोड्यावर घोडेस्वराच्या मागे बसणारा, म्हणून काफिया मागून येणारा तो रदीफ एखाद्या गझलेत रदीफ नसतो त्याला 'गैर मुरद्दफ गझल ' म्हणतात. काफिया बदलत असतो परंतु रदीफ बदलत नाही.
शेरातील प्रत्येक ओळीला मिसरा म्हणतात. पहिल्या ओळीला मिसरा-ए-उला तर दुसऱ्या ओळीला 'मिसरा-ए-सानी म्हणतात . गझलेतील शेवटचा शेर ज्यात शायराचे उपनाव ( तखल्लुस ) असते त्याला 'मक्ता' म्हणतात. गालिबच्या एका गझलेतील हा शेर पहा,
है  और भी दुनिया में सुख़नवर बहुत अच्छे ,
कहते है, गालिबका है अंदाजे-बयां और ||

यात गालिबन आपले नाव अत्यंत कुशलतेने वापरलेले आहे.

--- ग़ालिब म्हणतो, जगात खूप चांगले , उत्कृष्ठ, नावाजलेले कवी आहेत परंतु गालिबचा 'अंदाजे-बयां' वेगळाच आहे. इथे गालिब या शब्दाचा अर्थ 'विजेता' असाही होतो. म्हणजे आपण असाही अर्थ कथु शकतो कि 'एखाद्या विजेत्याचा 'अंदाजे-बयां' सर्वांपेक्षा काही वेगळाच आहे. 
  “winners don't do different things , they do things differently”

दत्तात्रय पटवर्धन 
विजया यादव 
शायरीचा गुलदस्ता : भाग ७,  शायरीचा गुलदस्ता : भाग ६,  शायरीचा गुलदस्ता भाग ५,  
 शायरीचा गुलदस्ता भाग ४